تعریف پرخاشگری کودکان چیست؟
پرخاشگری رفتاری است که به دیگران آسیب می‌رساند یا بالقوه می‌تواند آسیب برساند. پرخاشگری کودکان ممکن است بدنی باشد (زدن، لگد زدن، گاز زدن) یا لفظی (فریاد زدن،رنجاندن) یا به صورت تجاوز به حقوق دیگران.
پرخاشگری کودکان خود به دو نوع وسیله ای و خصمانه طبقه بندی می شود. بیشتر پرخاشگری های بین کودکان کوچک از نوع «وسیله‌ای» است. این نوع پرخاشگری به خاطر متعلقات است. کودکان از یکدیگر اسباب بازی می‌قاپند، یکدیگر را هل می‌دهند تا به اسباب بازی که می‌خواهند بازی کنند، دست یابند. پرخاشگری خصمانه به ندرت اتفاق می‌افتد که کودکان بخواهند به کسی آسیب برسانند یا از روی عصبانیت دست به پرخاشگری بزنند.
پرخاشگری کودکان چگونه ظاهر می شود؟
تحریک پذیری و بی قراری شدید در کودکان بالای هفت ماه معمولاً تا یک یا دو سال اول زندگی ادامه می یابد. کودکانی که به شدت تحریک پذیرند، کمتر احتمال دارد در دو سالگی اجتماعی باشند؛ زیرا چنین بچه هایی کمتر از بچه های دیگر لبخند می زنند یا می خندند.
پرخاشگری کودکان دو تا شش ساله زمانی اتفاق می افتد که اطرافیان از جمله والدین با خواسته های کودک مخالفت نمایند. این نوع رفتار در کودکان تا سن ۶ سالگی طبیعی است اما بعد از ۶ سالگی، کودک از نظر روند تکاملی به مرحله ای می رسد که می تواند تکانه های خود برای زدن، گازگرفتن و لگدزدن را کنترل و از انجام آن جلوگیری کند. پس یک کودک احتمالا در سنین ۲ تا ۶ سالگی نمی تواند خود را کنترل کند. برای حل این مشکل بهتر است ابتدا بدانیم چرا کودک دیگران را می زند و این زدن به چه معانی می تواند باشد.
مهمترین علت پرخاشگری کودکان چیست؟
پرخاشگری کودکان در واقع تجلی درد و ناکامی کودک بدلیل ناتوانی او در کنترل جهان اطراف است. اتفاقی رخ می دهد که کودک عزیزتان را آزار می دهد. کودک احساسات سرشاری دارد، اما وسیله کافی برای ابراز ناامیدی خود به طرز مناسبی را ندارد. این امر او را بیش از پیش ناامید کرده و از عصبانیت منفجر می کند. در نهایت او با تنها وسیله ای که در اختیار دارد به شما حمله می کند یعنی با کتک زدن.
کودکان در سن دو سالگی خواسته ها و آرزوهای بسیار قوی دارند، اما مهارت لازم برای انتقال این خواسته ها به دیگران را ندارند و چون مهارت های زبانی و کلامی برای بیان خویش ندارند، با وسایل دیگری این کار را انجام می دهند: با قهر، قشقرق به پاکردن و زدن دیگران.
والدین نقش مهمی در پرخاشگری کودکان دارند. والدین کودکان پرخاشگر، یا خود پرخاشگرند و یا رفتاری مناسب با کودکان خود ندارند و در آنان خشم و ناکامی ایجاد می کنند و به این ترتیب کودکان خود را پرخاشگر بار می آورند. والدینی که با کودک، پرخاشگرانه صحبت می کنند و کتک، توهین و سرزنش در رتبه اول زندگی آن ها قرار دارد، چگونه می توانند انتظار داشته باشند که کودکانشان آرام و صبور باشند.
امروزه نقش رسانه های همگانی در میزان پرخاشگری کودکان بر کسی پوشیده نیست. تحقیقات مختلفی که در رابطه با یادگیری پرخاشگری از طریق تلویزیون انجام گرفته، نشان می دهد که هر چه کودکان فیلم های خشن تری را تماشا کنند، خشونت بیشتری نسبت به دیگران نشان خواهند داد. کودکانی که نسبت به سایرین پرخاشگرند، به فیلم های خشونت آمیز بیشتر از کودکان غیر پرخاشگر علاقمند هستند و این علاقه آنان را پرخاشگرتر از گذشته می کند.
پرخاشگری و عصبانیت در کودکان چنانچه با علامت‌های دیگر همراه باشد، می تواند نشانه ای از افسردگی باشد که در این صورت لازم است شرایط زندگی کودک بطور کامل مورد بررسی قرار گیرد.
کودکانی که مضطرب هستند نمی توانند کودکان آرامی باشند. آنها رفتارهایی پرخاشگرانه از خود بروز می دهند؛ البته بلافاصله پشیمان می شوند و از والدین خود عذرخواهی می کنند. اگر از کودک مضطرب بپرسیم که چرا پرخاش می کنی و عصبانی هستی؛ خواهد گفت نمی دانم یا می گوید: دست خودم نیست.
به طور معمول او ترجیح می دهد از راه های مثبت یعنی با کارهای خوب این توجه را بدست آورد. اما اگر تشویق کارهای خوب به اندازه کافی نباشد و کودک مورد بی توجهی قرار گیرد، برای او توجه منفی هم بهتر از هیچ است.
کودکی که اغلب مورد غفلت واقع می شود ممکن است پس از مدتی کشف کند که اگر جنگ و دعوا راه بیندازد و دیگران را بزند، در مرکز توجه دیگران قرار می گیرد.
گاهی کودکان در مدرسه مورد خشونت قرار می گیرند؛ و این امر باعث می شود که خود آنها نیز عامل خشونت شوند.عواملی که به خشونت در مدرسه می انجامند، عبارتند از:
- وقتی کودکی توسط دانش آموزان دیگر مورد تمسخر قرار گیرد.
- وقتی کودکی توسط دانش آموزان دیگر کتک بخورد و قادر به دفاع از خود نباشد.
- وقتی کودکی همیشه از مشاجرات فرار می کند و حتی در مواقعی به گریه متوسل می شود.
- وقتی کودکی مرتب اشیا، وسایل و پول خود را گم می کند.
- وقتی کودک از لحاظ ظاهری (پارگی لباس و یا نامناسب بودن آن) مورد تمسخر قرار می گیرد.
- خجالتی بودن و سکوت مکرر در کلاس.
- افت تحصیلی، افسردگی و ناراحت بودن.
والدین در برخورد با پرخاشگری کودکان چه باید بکنند؟
والدین می‌توانند در پاداش دادن و تنبیه کردن فرزندانشان رفتار با ثباتی داشته باشند و با استفاده از راههای مؤثر بدون این که با تنبیه شدید همراه باشد پرخاشگری کودکان را کنترل کنند. شما می توانید به کودکتان کمک کنید تا راه دیگری غیر از زدن برای بیان ناامیدی اش بیابد. شاید بتوانید با ارائه چیزی مناسب کتک خوردن(بالش یا کیسه بکس) میل او به زدن را تغییر دهید. این کار وقتی موثر است که کودک شما بزرگتر باشد. بعد از پایان بحران یعنی زمانی که کودکتان آرام و منطقی شده، می توانید دوباره واقعه را مرور کنید و راجع به آن صحبت کنید.
برای کودک لازم و مفید است بیاموزد و بتواند از کلماتی برای بیان احساسات منفی اش استفاده کند. به کودک یاد بدهید که در زمان مناسب بگوید:”الان دارم از عصبانیت آتش می گیرم” وقتی کودک بتواند احساسات خود را مستقیما و مانند افراد بالغ بیان کند، کتک زدن به تدریج متوقف می شود.
کودک می زند چون نمی تواند احساسات خود را به شما منتقل کند. وقتی شما بر احساسات کودکتان واقف باشید و آن را تصدیق کنید، دیگر دلیلی برای کتک زدن وجود ندارد.
مثلا وقتی به کودک عزیزتان می گویید:”حتما از اینکه به تو اجازه نداده ام این کار را بکنی خیلی ناراحت هستی” با این جمله شما به او نشان داده اید که احساس او را می فهمید و به او حق می دهید که احساس عصبانیت کند و این طبیعی است.آنچه شما بدین وسیله به او می آموزید، این است که به روشی غیر از کتک زدن، عصبانیت خود را ابراز کند.
حتی اگر کودکتان به اندازه کافی بزرگ نشده باشد، لازم است بداند که رفتار پرخاشگرانه، اشتباه است. کودکان خود به خود نمی دانند چه کاری اشتباه است و این را باید به آنان آموزش داد.
وقتی کودک سعی می کند شما را بزند، محکم دستانش را بگیرید، در چشمان او خیره شوید و محکم (اما بدون عصبانیت) بگویید:”شما اجازه نداری مامان را بزنی.”
یک روز کامل کودک خود را تحت نظر بگیرید. آیا در زمان خاصی از روز رفتار پرخاشگرانه او تشدید می شود؟ اگر کودک شما قبل از شما یا بعد از مدرسه، کنترل خود را از دست می دهد ممکن است به دلیل گرسنگی باشد. میان وعده های مناسب مثل آجیل، سبزیجات و میوه ها می توانند جلوی این مشکل را بگیرند.
نباید به کودک اجازه داد فیلم های پرخاشگرانه و سرشار از خشونت را در تلویزیون یا سینما و حتی کتاب ها ببیند. همچنین باید جلوی استفاده از بازی های خشن ویدئویی و کامپیوتری را گرفت.
اگر پرخاشگری در اثر ناکامی به وجود آمده باشد، بایستی کودک ناکام را در رسیدن به اهداف مطلوب و دوست داشتنی کمک کنیم. در مواردی که علت پرخاشگری اضطراب است، باید از نگرانی درونی و اضطراب کودک مطلع شویم. ورزش کردن برای این کودکان مؤثر است و باعث تخلیه هیجانی می شود. در پاره ای از موارد، کودک افسرده پرخاشگری شدیدی از خود نشان می دهد. در این میان لازم است به این نکته پی ببریم که او چه چیز دوست داشتنی را از دست داده و چگونه می شود مورد از دست رفته را برای او جبران کنیم.
هنگامی که کودک قربانی خشونت در مدرسه شده است، بایستی با مسئولان مدرسه صحبت کنیم و لازم است که ایشان طبق قانون و مقررات خاص با کودکان خشونت گرا برخورد کنند؛ و نیز کودکانی را که قربانی خشونت شده اند براساس رفتارهای خوبشان مورد تشویق و تأیید قرار دهند.
برای درمان پرخاشگری کودکان باید به چه متخصصی مراجعه نمایید؟
اگر فرزند عزیزتان دچار پرخاشگری کودکان است حتما به فوق تخصص مغز و اعصاب کودکان مراجعه نمایید تا معاینه دقیق کودک انجام شود و بررسی تشخیصی و درمانی لازم انجام شود.
دکتر محمدکاظم بخشنده فوق تخصص مغز و اعصاب کودکان فلوشیپ نوروماسکولار
