صرع در کودکان

در مغزهر انسانی میلیون ها سلول عصبی به نام نورون وجود دارد که این نورون ها برای ارتباط با یکدیگر و کنترل همه اعمال بدن از سیگنال های الکتریکی حاصل از کانال های یونی سلول های مغزی استفاده می کنند. وقتی هماهنگی این سیگنال های الکتریکی دچار اختلال شود، تشنج صرعی بروز می کند.

رابطه صرع با تشنج چیست؟

تعریف دقیق از بیماری صرع اینکه وقتی تشنج در کودکان بدون علت خاص (مانند تب، مننژیت، افت قند خون، کاهش کلسیم خون، ضربه به سر، تومور مغزی و عفونت مغزی) بروز کند و دو بار یا بیشتر تکرار شود، به آن صرع گفته می شود. پس بروز یک حمله تشنج بدون علت خاص صرع نمی باشد و حداقل دو حمله لازم است تا بگوییم کودک بیماری صرع دارد البته اگر یک حمله تشنج بدون علت رخ دهد و در نوار مغز کودک امواج صرعی وجود داشته باشد، نیز به آن بیماری صرع گفته می شود. اگر زمینه بیماری صرع در مغز کودک وجود نداشته باشد، علت تشنج در کودکان ناشی از عواملی مانند تب، ضربه به سر، عفونت مغزی، تومور مغزی، سکته مغزی، اختلال الکترولیتی مانند کاهش قند و کلسیم خون می باشد که تشنج با علت گفته می شود.

انواع صرع چه هستند؟

تشنج صرعی به دو گروه صرع کانونی و صرع منتشر طبقه بندی می شود. در صرع کانونی تنها یک قسمت محدود و کانونی از مغز دچار تشنج می شود ولیکن در صرع منتشر تشنج در هر دو نیمکره مغز اتفاق می افتد. انواع صرع منتشر شامل صرع بزرگ یا گراند مال، صرع کوچک آبسانس یا پتی مال، صرع میوکلونیک جوانان، سندرم لاندا کلفنر و اسپاسم شیرخوارگی. انواع صرع کانونی عبارت است از صرع خوش خیم رولاندیک و صرع خوش خیم اکسی پیتال.

صرع بزرگ یا گراندمال؛ در میان انواع صرع در کودکان، صرع بزرگ یا تشنج ژنرالیزه تونیک- کلونیک شایع ترین نوع بیماری صرع در کودکان می باشد. صرع بزرگ زمانی رخ می‌دهد که اختلالات الکتریکی سلول های عصبی در تمام قشر مغز ظاهر شود و بیمار دچار کاهش ناگهانی هوشیاری، انحراف چشم ها به بالا یا طرفین و بعد از آن انقباضات اندام‌های فوقانی و تحتانی و گاه حرکات لرزشی اندام ها می شود. طی فاز انقباضات عضلانی صرع بزرگ خروج کف از دهان و بی اختیاری ادراری هم گاه اتفاق می افتد.

حمله صرع بزرگ حداقل ۲ تا ۳ دقیقه طول می‌کشد هر چند ممکن است طولانی‌تر شده که حملات طولانی تر از ۱۵ دقیقه می‌تواند منجر به ضایعات مغزی شود. در صرع بزرگ بعد از حمله تشنج بیمار برای مدتی گیج و منگ است و نمی‌تواند اطرافیان را شناسایی کند و گاه دچار استفراغ و سرگیجه  می شود. بیمار معمولاً بعد از چند دقیقه بهبود می‌یابد ولی این زمان به ویژه در افرادی که علت صرع آنها ضایعات داخل مغزی است طولانی‌تر است و ممکن است چند ساعت یا چند روز طول بکشد.

صرع کوچک یا تشنج ابسنس یا پتی مال؛  صرع کوچک آبسانس یکی از موارد شایع از انواع صرع کودکان سنین پیش دبستانی است. صرع کوچک آبسانس با از دست رفتن گذرای هوشیاری به صورت حملات خیرگی تشخیص داده می‌شود، با این تفاوت که از دست رفتن گذرای هوشیاری معمولا کوتاه (۵ تا ۱۵ ثانیه) است. در صرع کوچک حمله شروع سریعی نیز دارد، تا آنجا که فرد را از ادامه فعالیت‌ باز می‌دارد. حملات تشنج ابسنس ممکن است تا ۲۰۰ بار در روز رخ دهند. تشنج ابسنس معمولا در دوران کودکی تظاهر می‌کند. بیشترین موارد آن در سنین ۵ تا ۷ سالگی تشخیص داده می‌شود، اما برخی از آنها هم در نوجوانی تظاهر می‌کنند. حدود ۷۰ درصد از مبتلایان صرع ابسنس دختر هستند. بیماران دچار تشنج ابسنس کودکی معمولا با افزایش سن یا با درمان بهبود می‌یابند، هرچند به ندرت ممکن است در یک بیمار با رسیدن به سن نوجوانی یا بلوغ به تشنج از نوع تشنج بزرگ یا ژنرالیزه تونیک- کلونیک تبدیل شوند.

صرع خوش خیم رولاندیک؛ در میان انواع صرع کودکان، صرع رولاندیک بیماری خوش خیم و با پیش آگهی بسیار خوب می باشد که ۱۵ درصد موارد صرع در کودکان را شامل می شود. شایع ترین سن مبتلایان صرع رولاندیک در سن ۶ تا ۱۰ سال بوده که به علت اشکالات ناحیه رولاندیک مغز که مسوول کنترل عضلات صورت می باشد بروز می کند. اغلب زمان بروز صرع رولاندیک در خواب است و علایم صرع رولاندیک نیز به صورت جمع شدن صورت و گونه‌ها، احساس سوزش، خارشی، بی‌حسی، حسی غیری روی  صورت و زبان، مشکلات در  صحبت کردن و تراوش بزاق از دهان به علّت عدم کنترل عضلات صورت اتفاق می افتد.

سندروم صرعی چیست ؟

وقتی نوعی از تشنج در یک سن خاصی بروز کند، تشنج بیمار از یک نوع یا انواع خاصی باشد و الگوی مشخصی در نوار مغز وجود داشته باشد به آن سندرم صرعی گفته می شود. انواعی از سندرم های صرعی در کودکان عبارت است از صرع خوش خیم رولاندیک، صرع آبسنس کودکی، اسپاسم شیرخوارگی، صرع میوکلونیک جوانی و سندرم لنوکس گشتات.

اسپاسم شیرخوارگی نوعی بیماری مغزی است که بصورت حملات تشنج چند ثانیه ای و اختلال تکاملی نمایان می شود. در اسپاسم شیرخوارگی دو نوع تشنج بصورت خم شدن شیرخوار به جلو و باز شدن دستها و یا عقب رفتن سر شیرخوار و جمع شدن دستها اتفاق می افتد. بیشتر موارد اسپاسم شیرخوارگی در شیرخوارگی بخصوص سن چهار تا دوازده ماه نمایان می شود و در پسرها شایعتر می باشد. بیشترین علت اسپاسم شیرخوارگی اشکال در اکسیژن رسانی به جنین در طی دوران بارداری است. اگرچه بیماریهای ارثی متابولیک و ژنتیک نیز جزو علتهای این بیماری هستند. نوار مغز در پنجاه تا هفتاد درصد موارد بیماری اسپاسم شیرخوارگی امواج بی نظم و با ولتاژ بالا را که هیپس آریتمی نامیده می شود و برای این بیماری تشخیصی هستند نشان می دهد.

صرع میوکلونیک جوانی معمولا در سن ۱۲ تا ۱۸ سالگی بروز می کند. اغلب این بیماران حملات خود را در لحظات بعد از بیداری به صورت پرش اندام نشان می دهند اگرچه تشنج پرشی یا میوکلونیک و تشنج تونیک کلنیک ژنرالیزه نیز در این بیماری دیده می شود. در نوار مغز این بیماران امواج سوزنی با فرکانس ۴ تا ۶ موج در ثانیه یافت می شود.

سندرم لنوکس گشتات معمولاً بین سنین ۳ تا ۵ سالگی شروع می شود ، اما می تواند تا اواخر بزرگسالی نیز شروع شود. در کودکان مبتلا به این سندرم چندین نوع تشنج مختلف ممکن است داشته باشند شامل تونیک (ماهیچه ها ناگهان سفت می شوند) ، آتونیک (شلی ناگهانی عضلات) ، میوکلونیک ، تونیک کلونیک و آبسنس آتیپیک هستند. بسیاری از کودکان مبتلا دچار اختلالات یادگیری و عقب ماندگی ذهنی هستند. تشنج ها در سندرم لنوکس گشتات به داروهای ضد تشنج به سختی پاسخ می دهد و اغلب دچار تشنج مقاوم به درمان هستند.

علل بروز صرع چه هستند؟

در تشنج علت خاصی قبل از بروز حمله تشنج وجود دارد که این علت می تواند تب، ضربه به سر، عفونت مغزی یا مننژیت، تومور مغزی، سکته مغزی، اختلال الکترولیتی مانند کاهش قند و کلسیم خون باشد. نکته مهم در تفاوت صرع و تشنج اینکه بیماری صرع در زمینه اختلال قبلی در کانال های یونی سلول های مغزی و یا آسیب ها و ضایعات قبلی مغزی اتفاق می افتد و علت اخیر ندارد.

رژیم غذای بیماران مبتلا به صرع چگونه باید باشد؟

سبک زندگی سالم و عادات غذایی مناسب در کنترل بهینه تشنج بسیار مهم است، نکته مهم در رژیم غذایی این بیماران اطمینان از مصرف ریزمغذی‌ها در سبدغذایی است، سردسته این مواد شامل: اسیدفولیک (سبزی و میوه‌ها خام و کمی پخته) ، کلسیم و منیزیوم (فرآورده‌های لبنی)، ویتامین ب ۱۲ (در فرآورده‌های لبنی و حیوانی)، ویتامینK  (سبزیجات دارای برگ‌های سبز، غلات و حبوبات) و ویتامین دی (روغن گوشت ماهی و قرارگیری پوست در مقابل خورشید) است.

اقدامات تشخیصی و آزمایشات ضروری برای صرع چیست؟

قدم اول در تشخیص بیماری کودک مبتلا به صرع، اخذ شرح حال دقیق حمله تشنج شامل چگونگی مراحل مختلف آن است. هر کودک مبتلا به تشنج باید توسط فوق تخصص مغز و اعصاب کودکان معاینه شود. در معاینه اولیه شرح حال دوران بارداری و زایمان، سیر تکامل کودک و سابقه خانوادگی جهت تعیین دلایل  فامیلی و حین بارداری کسب می شود. نمونه خون جهت بررسی میزان قند، کلسیم و منیزیم بررسی می شود. سایر روش های تشخیصی از جمله نوار مغز و تصویر برداری مغزی نیز طبق صلاحدید پزشک اعصاب کودکان انجام خواهد شد.

درمان صرع چگونه انجام می شود؟

مهمترین اصول درمان تشنج کودکان این است که ابتدا علت بروز تشنج را پیدا کنیم که اینکار با انجام تصویربرداری مغزی انجام می شود. وقتی تصویربرداری مغزی در کودک مبتلا به تشنج شواهدی مبنی بر یک ضایعه داخل مغزی مانند تومور مغزی را نشان دهد، درمان تشنج کودکان در این کودک همان جراحی و از بین بردن تومور مغزی است. البته گاه نتیجه ام آر آی مغزی در یک کودک بیانگر وجود اختلالات ساختاری در مغز کودک مانند وجود لایه های اضافی مغزی است که این بیماری ها زمینه ژنتیک و ارثی داشته و قابل درمان با جراحی نیستند. همچنین ضایعات مغزی ناشی از اختلالات اکسیژن رسانی مغزی به نام گلیوز مغزی مانند آنچه در مغز کودکان مبتلا به فلج مغزی دیده می شود را نمی توان با جراحی اصلاح نمود. در این بیماران بهترین روش درمان تشنج کودکان تجویز درمان دارویی با داروی ضد تشنج مانند فنوباربیتال، سدیم والپروآت، کاربامازپین، فنی توئین، پریمیدون، لوتیراستام، ویگاباترین، اتوسوکسیماید، لاموتریژین، توپیرامات، گاباپنتین، پره گابالین و انواع بنزودیازپین است.

طول مدت درمان تشنج کودکان متناسب با نوع یافته های نوار مغز و نیز تعداد حملات تشنج و نیز میزان پاسخ به درمان با اولین دارو متفاوت می باشد. درمان تشنج کودکان در بیماری صرع طولانی‌مدت، مداوم و منظم است. حداقل دو سال از آخرین حمله تشنج صرعی درمان ادامه می یابد و در برخی موارد با تشخیص پزشک اعصاب کودکان نیاز است که مدتهای طولانی تری یا حتی مادام العمر بیمار دارو استفاده نماید.

کودکان صرعی از چه مواردی باید پرهیز کنند؟

تلویزیون را با فاصله حداقل دو و نیم متری تماشا  کنید

تماشای تلویزیون و استفاده از رایانه در اتاق کاملاً روشن

وقتی خسته یا کم خواب هستید، از تماشای طولانی مدت تلویزیون و رایانه اجتناب نمایید

حین استفاده از رایانه در فواصل مشخص استراحت نمایید

درجه روشنایی رایانه و تلویزیون را کاهش دهید

استفاده از عینک های زمینه سبز پلاریزه حین تماشای تلویزیون و رایانه

کودک را زیر نظر داشته باشید، اگر سرگیجه، تاری دید، اختلال هوشیاری اتفاق افتاد سریعا تلویزیون و رایانه را خاموش نمایید

غذاهای با طبع سرد استفاده نکند بلکه در صورت مصرف آنها باید از غذاهای گرم هم به همراه آنها مصرف کند

مصرف قهوه، مشروبات الکلی و سیگار در افراد مبتلا به صرع ممنوع است

دکتر محمدکاظم بخشنده فوق تخصص مغز و اعصاب کودکان